DİABLO VE BENZERİ OYUNLARDAKİ "GOLEM"İN İBRANİ KÖKLERİ
Gotik korku romanı Frankenstein bir bilim insanın tanrı rolünü üstlenerek canlı yaratmaya
çalışmasını işler. Yarattığı şey bir bakıma Golem'dir ve buna benzer hikayeler Yahudi hikayelerinde de vardır. Ancak tabi ki bazı keskin farklılıklar içerirler.
Örneğin Frankenstein adlı canavar kadavra ve vücut parçalarının karışımından
yaratılmış olarak tasvir edilirken Golem'in kilden yapıldığı söylenir. Ek
olarak Frankenstein canavarına hayat veren araç bilim iken Golem'e hayat veren araç mistik yollardır.
Ayrıca Diablo oynamış biriyseniz kil, demir ve et parçalarından Golem yaratan Nekromansi karakterine de yabancı değilsiniz demektir. Frankenstein romanına ilham veren şey eskiden Avrupada kadavra ticaretinin artması hatta karaborsaya düşmesi midir yoksa Yahudi söylencelerindeki Golem midir bilinmez. Ama Diablo gibi birçok oyundaki Golem adlı yaratıklar doğrudan Yahudi efsanelerindeki Golemden alınmıştır, esinlenilmiştir.
Golem sözcüğü İbranice'de "şekilsiz kütle" veya "bitmemiş madde" anlamlarına
gelir.
Bir Talmud efsanesine göre Adem yaratıldığında 12 saat boyunca bir Golem (גולם) halinde, ruhsuz bir beden olarak beklemiştir. Başka bir efsanede Yeremya adlı
peygamberin bir Golem yaptığı söylenir.
Bu anlatı ve inanışların kökeni Talmud'a ve erken dönem kabalistik fikirlere dayanır. Talmud ve kabalistik metinler ezoterik bilgiye sahip erdemli kişilerin inorganik maddeleri kullanarak yapay bir insan yaratabileceği, böylece tanrıyı taklit edebilecekleri fikrini doğurmuşlardı.
Kimileri Golemlerin yaratılmasına
ilişkin efsanelerin yalnızca sembolik olduğuna ve bir kişinin
ruhsal uyanışına atıfta bulunduğuna inansa da Golem hikayelerini farklı yorumlayan ve bu tür yaratıklar yaratmanın
mümkün olduğuna inanan insanlar da vardı.
Ortaçağ Yahudi mistikleri yaratma konusuna ilgi duyuyorlardı. 1240 doğumlu İspanyalı Avram Ebulafia kabalistik yazılar yazmıştı. Fransız Yahudi kökenli bir 13. yüzyıl metni olan Pseudo-Sa'adyah mistik yaratım yöntemlerini anlatıyordu.
Yaratılış veya Oluşum Kitabı anlamına gelen Sefer Yetzirah hakkında yazan birkaç kişi, örneğin Alman Haham El'azar (yaklaşık 1165-1230) bu kitap hakkındaki yorumunda Golem yaratma talimatlarının nasıl
yerine getirilmesi gerektiği konusunda açıklamalar sunmuşlardı. Açıklamalarında genellikle ilk olarak Golem'in insanı andıran bir şekle büründürülmesi gerektiği yazıyordu.
Golem'e hayat vermek için anlatılan birkaç yol vardı. Bu
yollardan birine göre Golem'i yaratacak kişi İbrani alfabesindeki harflerin bir
kombinasyonunu ve Tanrı'nın gizli adını söylerken yarattığı Golem'in etrafında
yürümeli veya dans etmeliydi.
Başka bir varyantta bir araya gelerek 'gerçek-doğruluk' anlamlarına gelen "emet (אמת)" kelimesini oluşturan alef, mem ve tav harflerinin Golem'in alnına yazılması gerekiyordu. Böylece Golem canlanacaktı.
Golem'in canlanabilmesinin üçüncü yolu ise bir parşömene Tanrı'nın adını
yazmak ve onu Golem'in koluna veya ağzına yapıştırmaktı. Yani Tanrı'nın adı cansız bir varlığa yaşam vermeyi sağlıyordu.
Bir canlı yaratmak ve üzerinde hakimiyet kurabilmek için üzerine sözcükler yazmak veya isim koymak şarttı. Çünkü eski insanın düşünce sisteminde isim yasa koymak demekti.
El'azar'ın Golem Yaratma Tarifi
Haham El'azar Golem yaratma aşamalarına dair anlatısı kısaca şöyle idi. Dağlardaki bakir toprağı saf suyla yoğurduktan sonra ilk olarak Golem'in baş ve gövdesini şekillendireceksin. Sonra Yaratılış Kitabında uzuvlara karşılık gelen her harfi İbrani alfabesindeki harfler ile her uzuv için ayrı ayrı olacak şekilde çiftler halinde birleştireceksin. Buna "221 kapı" denir. Sonra alfabenin her harfini sesli bir harf ile birleştireceksin. Böylece ilk aşama yani Golem'in bedeni hazırlanmış olacak.
Sonra, ikinci aşamada Tetragrammaton'u yani Tanrıya atıfta bulunmak için kullanılan Yhvh harflerini İbrani alfabesinin her harf ile tek tek eşleştirecek, ortaya çıkan harf çiftlerini bütün sesli harfleri kullanarak yoğurduğun Golem'e okuyacaksın. Ayrı ayrı dizilimler kullanılmış olsa da Golem içinde Yhvh harflerini barındırdığı için hayat bulacak. [Idel's Golem: Jewish Magic and Mystical Traditions on the Artificial Anthropoid; 221 kapıya dair tablo ve detaylar için bkz : Sefer Yetzirah, Aryeh Kaplan]
Yehuda Leib (Loev) ben Betsal'el'in Golemi
En ünlü Golem hikayelerinden diğeri 16.yy'da yaşamış önemli bir Talmud bilgini ve Yahudi
mistik olan Haham Yehuda Leib ben Betsal'el diğer adıyla Maharel hakkındadır. O tarihlerde hahamın yaşadığı Prag şehri II. Rudolf tarafından yönetilen Kutsal Roma İmparatorluğu'nun bir
parçasıydı. Rudolf okumuş, kültürlü bir imparator olmasına rağmen Prag Yahudileri,
Yahudi karşıtı saldırılara maruz kalmışlardı.
Efsaneye göre haham Loev Yahudi bölgesini
korumak ister. Rüyasında "İsrail'in tüm düşmanlarını yok edecek bir Golem yarat" sözünü işitir. Haham gördüğü rüyayı ateş burcunda doğmuş olan damadına ve su burcunda doğmuş olan öğrencisine anlatır. Kendisi hava burcunda doğduğundan eğer yardım ederlerse tüm elementlerin temsilcilerine sahip olacaklarını böylece bir Golem yaratabileceğini söyler.
Loev özel bir toprak hazırlar ve kabalistler gizli isimleri okuyarak etrafında döndükçe toprak beden yavaş yavaş canlanmaya, insani nitelikler kazanmaya başlar. Böylece Golem yaratılmış olur. Kimi anlatılara göre alnına veya ağzına bir sözcük tutturulduktan sonra canlanırken kimi anlatılara göre boynuna geyik derisinden yapılmış ve mistik işaretlerle süslenmiş özel bir kolye takılır. Kolye yani tılsım aynı zamanda Golem'in görünmez olmasını sağlar. Yaşam vermek için yazılan sözcükler genellikle Adam yani Adem veya hakikat anlamına gelen Emet'tir.
Golem inanılmaz bir güce sahip
olduğu için hahamın evinde ve sinagogda fiziksel güç gerektiren işlerde de
yardımcı olur.
Hikayenin başka bir versiyonu ise 1580 baharında, Yahudilerden nefret eden
bir rahibin Prag'daki Hıristiyanları Paskalya sezonu yaklaşırken Yahudilere
karşı kışkırtmaya çalıştığını belirtir. Bunun sonucunda Haham Loev, Paskalya
mevsiminde halkını korumak için bir Golem yaratır.
Golem'in Yahudileri korumayı başardığı hikayenin sonu pek de mutlu bitmez.
Golem güçlendikçe güçlenir, giderek zapt edilemez ve yıkıcı hale gelir.
Golem iyilik yapmayı bırakır, çıldırmaya başlar ve masum insanlara saldırır.
Sonuç olarak Haham Loev, Tanrı'nın adını Golem'den çıkarır, böylece onu
cansız bir heykele dönüştürür. Kimi anlatılara göre ise Haham can verirken üzerine tutturduğu sözcüklerin ilk harfini siler. Adam sözcüğü kan anlamına gelen "dam"a, Hemet sözcüğü ise "ölü" anlamına gelen "met"e dönüşür. Böylece Golem eskisi gibi cansız bir yığın haline gelir.
Çatıya çıkan merdivenler kaldırılmış olduğundan Golem'in haham tarafından
sinagogunun tavan arasında saklandığına inanlar bile vardı. Fakat yüzlerce
yıl sonra sinagog tamamen keşfedildiğinde Golem'e dair herhangi bir iz
olmadığı görüldü.
Chelm'li Eliyahu'nun Golemi
Polonyalı Yahudiler arasında benzer efsaneler yaygındı. Örneğin Talmud bilgini, kabalacı ve Ba'al Şem yani Tanrı'nın gizli kutsal isimlerinin bilgisine sahip olduğunu söylenen Eliyahu'nun (Polonya'nın Chelm şehrinden) hikayesi bunlardan biridir. Hikayeye göre Eliyahu'nun yarattığı golem hergün biraz daha büyür. Başlangıçta çok küçük olan golem artık evdeki herkesten daha büyük hale gelir. Tehlikeyi sezen Eliyahu golemin alnındaki yazıdan harf silince golem cansız bir yığına dönüşür. Aynı hikayenin başka bir varyantında cansız hale gelen golemin hahamın üzerine doğru yıkılarak onu da öldürdüğü anlatılır.
Çoğu hikayede görünüşte erkek olarak tanımlanan Golemlerin Yahudi halkını
kurtarmaya yardımcı olmak için yapıldığı görülür. Fakat kadın Golemler
hakkında da birkaç önemli efsane vardır. Örneğin bir haham olan Horovitz'in
kendisiyle seks yapması için güzel ve sessiz bir Golem yarattığı söylenir.
Fakat kadın Golemlerin yemek ve temizlik yapan hizmetçiler olarak
yaratılmasıyla ilgili hikayeler çok daha yaygındır.
Golemler Yahudi efsanesinin o kadar önde gelen isimleridir ki sanatçılara ve
yazarlara bugüne kadar ilham vermeye devam etmişlerdir. En azından son iki
yüz yıldır bu yaratıklar resim, heykel, illüstrasyon ve daha yakın zamanda
video ve dijital sanat eserlerine bile girdiler.
