YAHUDİ MİTOLOJİSİNDE BİR YARATIK: LİVYATAN
Leviathan (İbranice: לִוְיָתָן, Livyatan) Yahudi inancında deniz yılanı
şeklinde bir yaratıktır ve bu yaratıktan Tevrat, Eyüp Kitabı, Mezmurlar,
Yeşaya Kitabı, Amos Kitabı ve doğruluğuna şüpheli bakılan Hanok'un ilk
kitabında bahsedilmektedir.
Hem adı hem de mitolojik figürün kendisi Baal Döngüsü'nde Hadad tarafından
mağlup edilen deniz tanrısı Yammu'nun hizmetkarlarından biri olan Ugarit deniz
canavarı Lôtān'un doğrudan devamıdır ve Eyüp Kitabı'ndaki Livyatan eski
Kenanlı deniz tanrısı Yam'ın hizmetkarı olan Lotan adlı ilkel su yaratığının
tanrı Baal Hadad tarafından öldürüldüğü inancının bir yansımasıdır.
Marduk tarafından mağlup edilen Mezopotamya tanrıçası Tiamat ile özellikle
üstlendiği rol bakımından paralellikler gösterirler. Benzer ejderda ve dünya
sürüngeni mitleri konusunda daha geniş bir karşılaştırma yapmak gerekirse
Hinduizm hava ve savaş tanrısı İndra Vritra adlı sürüngeni, İskandinav tanrısı
Thor ise Jörmungand adlı sürüngeni öldürür. [1]
Zaten Leviathan Tevratta'da yer almaktadır ve güçlü bir düşman olan Babil için
bir mecaz olarak kullanılmıştır. Bunu Yeşaya 27: 1'de de görmek mümkündür.
Bazı 19. yüzyıl alimleri ise bunu pragmatik bir şekilde değerlendirmiş ve suda
yaşan timsah gibi büyük canlılara atıfta bulunulmuştur şeklinde
yorumlamışlardır. [2] Kelime daha sonraları zamanla "büyük balina" ve genel
anlamda deniz canavarları için bir terim olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Livyatan'dan Tanah'ta Eyüp 3:8, Eyüp 40:15 - 41:26, Mezmurlar 74:14,
Mezmurlar 104:26 ve İşaya 27:1'de bahsedildiği görülür.
Eyüp 41:1–34'ün özellikle yaratığı tarif etmeye adandığı görülür:
- “Livyatan’ı çengelle çekebilir misin, dilini halatla bağlayabilir misin?
- Burnuna sazdan ip takabilir misin, kancayla çenesini delebilir misin?
- Yalvarıp yakarır mı sana, Tatlı tatlı konuşur mu?
- Seninle antlaşma yapar mı, onu ömür boyu köle edesin diye?
- Kuşla oynar gibi onunla oynayabilir misin,hizmetçilerin eğlensin diye ona tasma takabilir misin?
- Balıkçılar onun üzerine pazarlık eder mi? Tüccarlar aralarında onu böler mi?
- Derisini zıpkınlarla, başını mızraklarla doldurabilir misin?
- Elini üzerine koy da, çıkacak çıngarı gör, bir daha yapmayacaksın bunu.
- Onu yakalamak için umutlanma, görünüşü bile insanın ödünü patlatır.
- Onu uyandıracak kadar yürekli adam yoktur. Öyleyse benim karşımda kim durabilir?
- Kim benden hesap vermemi isteyebilir? Göklerin altında ne varsa bana aittir.
- “Onun kolları, bacakları, zorlu gücü, güzel yapısı hakkında konuşmadan edemeyeceğim.
- Onun giysisinin önünü kim açabilir? Kim onun iki katlı zırhını delebilir?
- Ağzının kapılarını açmaya kim yeltenebilir, dehşet verici dişleri karşısında?
- Sımsıkı kenetlenmiştir sırtındaki sıra sıra pullar,
- Öyle yakındır ki birbirine aralarından hava bile geçmez.
- Birbirlerine geçmişler, yapışmış, ayrılmazlar.
- Aksırması ışık saçar, gözleri şafak gibi parıldar.
- Ağzından alevler fışkırır, kıvılcımlar saçılır.
- Kaynayan kazandan, yanan sazdan çıkan duman gibi Burnundan duman tüter.
- Soluğu kömürleri tutuşturur, alev çıkar ağzından.
- Boynu güçlüdür, dehşet önü sıra gider.
- Etinin katmerleri birbirine yapışmış, sertleşmiş üzerinde, kımıldamazlar.
- Göğsü taş gibi serttir, değirmenin alt taşı gibi sert.
- Ayağa kalktı mı güçlüler dehşete düşer, çıkardığı gürültüden ödleri patlar.
- Üzerine gidildi mi ne kılıç işler, ne mızrak, ne cirit, ne de kargı.
- Demir saman gibi gelir ona, tunç çürük odun gibi.
- Oklar onu kaçırmaz, anız gibi gelir ona sapan taşları.
- Anız sayılır onun için topuzlar, vınlayan palaya güler.
- Keskin çömlek parçaları gibidir karnının altı, düven gibi uzanır çamura.
- Derin suları kaynayan kazan gibi fokurdatır, denizi merhem çömleği gibi karıştırır.
- Ardında parlak bir iz bırakır, insan enginin saçları ağarmış sanır.
- Yeryüzünde bir eşi daha yoktur, korkusuz bir yaratıktır.
- Kendini büyük gören her varlığı aşağılar, gururlu her varlığın kralı odur.”
Mezmurlar 104'te Tanrı Leviathan da dahil olmak üzere her şeyi yarattığı
için övülür ve İşaya 27: 1'de Livyatan için "zamanın sonunda öldürülecek
olan "kıvrımlı yılan" denir. [7]
Yaratılış bölümünde 1:21'de şöyle yazar: "Tanrı büyük deniz canavarlarını,
sularda kaynaşan canlıları ve uçan çeşitli varlıkları yarattı. Bunun iyi
olduğunu gördü."
Kral James Versiyonunda ise ifadenin deniz canavarı olarak değil de "büyük
balinalar" şeklinde çevrildiği görülür [11][12]
Mezmurlar 104'te ise Livyatan zararlı bir varlık olarak değil de tanrının
yaratma eyleminin bir parçası olan okyanus canlıları olarak tanımlanır
[13]
Tanrı ve deniz canavarı arasındaki rekabet ve Leviathan'ın İsrail'in [14]
güçlü düşmanlarını tanımlamak için kullanılması Mezopotamya ve Kenan
efsanelerinin etkisinin bir sonucu olabileceği gibi Mısır mitolojisindeki
Apep yılanı ile güneş tanrısı Ra arasındaki yarışmayı da yansıtıyor
olabilir. Alternatif olarak Tanrı ile Livyatan arasındaki rekabetin
ortadan kaldırılması Livyatan'ı tanrısallıktan iblisliğe oradan da
canavara indirgeyen bir girişimi yansıtmış da olabilir.
MUSEVİLİKTE LİVYATAN
Daha sonraki Yahudi kaynakları Livyatan'ı derinlerdeki kaynakları üzerinde
yaşayan ve erkek kara canavarı Behemoth ile birlikte zamanın sonunda adilce
hizmet edecek bir ejderha olarak tanımlamaktadır. Hanok Kitabı (60: 7-9)
Leviathan'ı tıpkı Babil mitosunda yaratılışı başlatan güçlerden biri olan
tanrıça Tiamat gibi su boşluğunda yaşayan dişi bir canavar olarak, Behemot'u
ise Günaydın çölünde ("Cennet'in doğusunda") yaşayan bir erkek canavar
şeklinde tanımlar. [7]
Tanah'ın açıklama ve izahlarının bulunduğu Yahudi Midraş'ında Tanrı'nın
başlangıçta bir erkek ve bir dişi Livyatan yarattığı ancak çoğalarak dünyayı
yok etmesinler diye dişiyi parçalayıp öldürdüğü ve etlerini de Mesih'in
gelişinde doğru kişilere verilerek ziyafet çekilmesi için sakladığı
yazmaktadır [17] [18]
Talmud ve Tanah'ın ilk kapsamlı tefsirlerinin yazarı Rashi'nin Tekvin 1:21
hakkındaki yorumu da aynı doğrultudadır:
Masallardaki (Agadah BB 74b) denizdeki büyük balık sözleriyle Leviathan ve onun
eşine atıfta bulunur, çünkü onları erkek ve dişi yarattı ve gelecekteki doğrular
için dişiyi öldürdü ve onu tuzladı. Çünkü eğer ürerlerse dünya var olamazdı.
Metinde הַתַּנִינִם yazılıdır. Yani çoğul olanı ifade eden ve sona gelen
"yud" eki eksiktir. Bu da Livyatan sayısının iki olarak kalmadığı ve
sayılarının bire indirildiği anlamına gelir.
[from Gen. Rabbah 7:4, Midrash Chaseroth V’Yetheroth, Batei Midrashoth, vol
2, p. 225].
Talmud'da Baba Batra 75a'da Leviathan'ın katledileceği ve etinin Mesih geldiğinde salih kişilere ziyafet olarak hizmet edeceği, derisinin ise ziyafetin yapılacağı çadırı örteceği anlatılır. Bu nedenle Sukot, diğer adı ile Çardak Festivali'nden ayrılırken son bir dua okunur.
Talmud'da Baba Batra 75a'da Leviathan'ın katledileceği ve etinin Mesih geldiğinde salih kişilere ziyafet olarak hizmet edeceği, derisinin ise ziyafetin yapılacağı çadırı örteceği anlatılır. Bu nedenle Sukot, diğer adı ile Çardak Festivali'nden ayrılırken son bir dua okunur.
Dua şöyledir: "Tanrımız Tanrımız ve atalarımızın Tanrısı Senin isteğin
olsun. Bu çardağı yerine getirdiğim ve yaşadığım gibi gelecek yıl Kudüs'te
Livyatan derisinin çardağında yaşamayı hak edebilir miyim? "[20]
Leviathan'ın muazzam boyutu, bu canavarla ilgili neredeyse tüm masalları (Agadahları) ele alan Yohanan bar Nafha tarafından şöyle anlatılır: "Bir kez bir gemiye bindiğimizde kafasını sudan çıkaran bir balık gördük. Üzerinde "Ben denizde yaşayan en acımasız yaratıklardan biriyim. Üç yüz mil uzunluğundayım ve bu gün Livyatan'ın ağzına giriyorum" yazılı boynuzları vardı". [21][18]
Haham Dimi, Haham Yohanan adına şöyle bildirir: Livyatan acıktığında
ağzından derinlerin tüm sularını kaynatacak kadar büyük bir ısı gönderir ve
eğer kafasını cennete (Aden'e) koyarsa hiçbir canlı onun kokusuna
katlanamaz. [21]
Yaşadığı yer Akdeniz'dir ve Ürdün nehrinin suları onun ağzına dökülür. [22]
[18]
Bir başka Midraş'ta (Pirke de-Rabbi Eliezer) kaydedilen bir efsaneye göre Yunus'u yutan balıkların her gün bir balina yiyen Livyatan adlı yaratıktan tarafından yenmekten kıl payı kurtuldukları belirtilir.
Leviathan'ın vücudu, özellikle gözleri, büyük bir aydınlatıcı güce sahiptir. Bu, muhtemelen Haham Yuşa ile birlikte çıktığı yolculuk sırasında aniden ortaya çıkan parlak ışıktan korkan ve bu ışığın Livyatan'ın gözlerinden geldiğine inanan Haham Eliezer'in görüşüydü.
Eyüp 41:18'de Livyatan hakkında "Aksırması ışık saçar, gözleri şafak gibi
parıldar." [23] yazsa da doğaüstü gücüne rağmen Livyatan büyük balıkların
solungaçlarına yapışan ve onları öldüren "kilbit" adlı küçük solucandan
korkmaktadır. [24] [18]
11.yy'da Şavuot'ta okunan Akdamut şiirinde (piyut) Tanrı'nın nihayetinde "güçlü yüzgeçlere" sahip olduğu anlatılan Leviathan'ı katledeceği ve cennetteki tüm insanlara görkemli bir ziyafet ile sunulacağı öngörülür.
Yahudi Kabala'sının en önemli eserlerinden olan Zohar'da Livyatan aydınlanma için bir metafordur. Zohar günlerin sonunda Leviathan'ın derisini yiyen doğru insanlar efsanesinin gerçek olmadığını bunun sadece aydınlanma için bir metafor olduğunu söyler. [25]
Zohar ayrıca Leviathan'ın bir eşi olduğunu da ayrıntılı olarak belirtir [26]
ve Leviathan metaforunu Zohar 2:11b ve 3:58a'daki "tzaddik" veya " doğru
olan" ile ilişkilendirir.
Abraham Isaac Kook'a göre "Kuyruğu ağzına yerleştirilmiş" (Zohar) ve "tüm
dünyayı çevreleyen, etrafında dönen" (Baba Batra 74b'de Rashi) Leviathan eşi
olmayan tekil bir yaratıktır ve evrenin temeldeki birliğini yansıtan bir
metafordur. Bu birlik ise ancak hak tanıyanlar gelecekte Leviathan ile
ziyafet çekeceği zaman açığa çıkacaktır. [28]
HRİSTİYANLIK'TA LİVYATAN
HRİSTİYANLIK'TA LİVYATAN
Leviathan'ın Şeytan'ın bir imgesi olarak da kullanıldığı ve onları yemeye
teşebbüs ederek hem Tanrı'nın yaratıklarını hem de Tanrı'nın yaratmasını
kaos sularında yarattığı kargaşayla tehdit ederek tehlikeye atar. [29]
St. Thomas Aquinas, Leviathan'ı ilk olarak ona uyan günahkarları
cezalandıran kıskançlık şeytanı olarak nitelendirdi (Secunda Secundae Soru
36).
Peter Binsfeld da Leviathan'ı kıskançlığın iblisi olarak sınıflandırdı ve
yedi ölümcül günaha karşılık gelen yedi Cehennem Prensinden biri olduğunu
belirtti.
Leviathan yaklaşık olarak 800'den itibaren Anglo-Sakson sanatında ve
Avrupa'nın her yerinde görülen, Lanetlilerin mahşer gününde ağzında
kaybolduğu bir yaratık olan Cehennem Ağzı'nın görsel motifiyle
ilişkilendirildi. [30] [31]
Tüm bunlara ek olarak İncil'in Gözden Geçirilmiş Standart Versiyonu, Eyüp
41:1'deki bir dipnotta Livyatan'ın timsah için kullanılmış bir isim
olabileceğini, 40:15'in bir dipnotunda da Behemot'un su aygırı için
kullanılmış bir isim olabileceğini öne sürer. [32]
