FATİH SULTAN MEHMET NE KADAR İYİ BİR DEVLET ADAMIYDI?
Fatih Sultan Mehmet’in ne denli iyi bir padişah olduğu üzerine yazılar
yazılmış methiyeler düzülmüştür. Özellikle pozitif bilimlere olan düşkünlüğü,
birçok lisanı ana dili gibi konuşabilmesi, muzaffer bir komutan olması açısından
bakıldığında hakkında olumsuz bir şey söylemenin olanaksız olduğunu
düşünüyorum.
Osmanlı Devleti’nin geleceğini düşünerek evlat ve kardeş
katlinin meşrulaştırılmasını kabul edecek olursak, aynı dikkati ve özeni
kendisinden sonra tahta oturacak evladının seçimi konusunda dikkat etmemesine ne
cevap vermemiz gerekir?
Bir başka dikkatimi çeken nokta da seçtiği
Vezirler konusudur. Bu konudaki olumsuz gidişin şansızlığından mı yoksa
seçimdeki basiretsizliğinden midir çözemedim. Çalıştığı o kadar vezirden biri de
mi iyi çıkmaz?
İlk sadrazamı Çandarlı Halil Paşa aslında Çandarlı
sülalesinden gelme ve o zamana kadar son derece başarılı devlet adamlığı yapmış
bir yöneticiydi. Oysa Fatih’in İstanbul fethi sırasında suçlanarak önce hapse
atıldı, sonra gözlerine mil çekildi ve daha sonra tüm mallarına devlet adına el
konularak idam edildi. Fatih’in vefatı ve II. Bayezit’in tahta oturmasından
sonra devlet tarafından el konulan tüm malları çocuklarına iade edildi. Peki
gerçekten Çandarlı Halil Paşa suçlu muydu?
Çandarlı Halil Paşa’nın
hapse girmesinde en büyük sebeplerden birisi eski Lalası yeni Veziri Zağanos
Mehmet Paşa olmuştu. Fakat Zağanos Mehmet Paşa da 2 kez azledilmişti. Hatta kızı
ile evlenmiş olmasına rağmen Zağanos’un kızı olan eşi Hatice Hatun’u sırf Vezire
olan kızgınlığı sebebiyle boşamıştı.
Zağanos Mehmet Paşa’dan sonra
Sadrazam olan Veli Mahmut Paşa’yı da bir kez azledip sonra yeniden göreve
çağırmıştı. İkinci sadrazamlığı sırasında ise oğlu Şehzade Mustafa ile husumet
yaşayan Veli Mahmut Paşa fatih tarafından önce hapse atılmış sonra idam
edilmişti.
Veli Mahmut Paşa ile beraber vezirlik yapan Rum Mehmed
Paşa’yı da iki kez azletmek zorunda kaldı. Üstelik Rum Mehmed Paşa, son azlinden
sonra başarısızlıklarından dolayı boğularak öldürüldü.
Fatih Sultan
Mehmet’in ölümle cezalandırmadığı iki veziri vardı. Bu vezirlerini sadece
azletmekle yetindi. Bu vezirlerden biri İshak Paşa idi ki o da iki kez
azledildi. Birinci azil Fatih Sultan Mehmet tarafından, ikinci azil ise
kendisini desteklemesine rağmen II. Bayezit tarafından yapılmıştı. Diğer veziri
ise Gedik Ahmet Paşa idi. O da bir kez Fatih tarafından azledildi. Vefatından
sonra II. Bayezit tarafından önce azledilip hapse atıldı daha sonra ise
boğdurularak idam edildi.
Sanıyorum eğer kendinden sonra veliaht
olarak güçlü bir şehzadeyi tahta varis bıraksaydı ve kendine uygun akıllı, zeki
vezirleri seçebilmiş olsaydı, Osmanlı’nın geleceği çok daha güzel
olabilecekti.
Edirne’de görevi biten Fethullah Gülen 10 Kasım 1961 tarihinde Ankara, Mamak’taki askeri birliğine teslim oldu. Askere 6 gün geç gitmişti. Bu 6 gün boyunca Ankara’da Salih Özcan ile görüşmekteydi. Salih Özcan, Saidi Nursi’nin bilinen 5 öğrencisinden biriydi. Görüşmeler daha sonra da devam edecekti. Gülen’in askeri birliğe teslim eden kişi Üsteğmen Mehmet Mutlu idi. Mehmet Mutlu Gülen’e hamilik yaparak birliğine teslim edip, konumunu ve önemini belirterek hem 6 günlük gecikmeden dolayı ceza almasını önledi hem de İstihbarat bölüğünde telsizci olarak görevlendirilmesini sağladı.
Fethullah Gülen bir süre sonra İskenderun’a gönderildi. Buradaki görevi sırasında sarılık olduğu gerekçesiyle 3 ay hava değişimi alıp Erzurum’a gitti. Erzurum’da bulunduğu süre içerisinde camilerde vaaz verdi. Süresi yetmeyince 1 ay daha uzattığı izin ile vaaz vermeye devam etti. Yine 7 gün gecikerek geldiği birliğinden 1963 yılında terhis olup yeniden Erzurum’a döndü.
Türkiye’de görev yapan CIA, her türlü fikir ve düşünce yapısına sahip gruplarla iş birliği içindeydi. Hatta bu amaçla yapılanmaları organize ediyordu. Bir taraftan Milliyetçi (Ülkücü) gruplarla yapılanma sağlarken diğer taraftan Radikal dinci grupları da kontrol edebiliyordu. Bunların yanında demokrat liberallerle ya da sol görüşlü demokratlarla da ilişkisini kesmiyordu. Hem de tüm bu grupları birbirine düşman yaparak amacına ulaşabiliyordu.
27 Mayıs 1960 tarihinde gerçekleşen askeri darbeden sonra Komünizmle Mücadele Derneği’nin 7 şubesi kapatılmıştı. Darbeden sonra aynı dernek bu kez Türkiye Komünizmle Mücadele Derneği olarak yeniden kuruldu. Derneğin yönetiminde aydın ve liberal demokratlar bulunuyordu. Ancak şubelerde radikal dincilere de görev verilmekteydi. 1963 yılına kadar faaliyete geçirilen 20’den fazla şubenin bazılarında radikal dinciler de bulunmaktaydı. Erzurum’da kurulan şubenin kurucu üyeleri arasında Fethullah Gülen, Diyarbakır şubesinin kurucu üyeleri arasında ise Recai Kutan vardı. Bu çalışmalara CIA “Yeşil Kuşak Projesi” adını vermişti.
Erzurum’da işi biten Gülen ailesinin evlendirme isteklerine karşı gelerek yeniden görev yeri Edirne’ye döndü. Bu kez 3 Şerefeli Cami yerine Dar’ül Hadis caminde kuran kursu öğretmenliği ve fahri imamlık görevine başladı. Bu arada Eski Camide konuşmalarına devam ediyordu. Bu konuşmalarından dolayı birkaç kez karakola çağrılıp ifadesi alındıktan sonra serbest bırakılmıştı. Konuşmalarına devam edince karakoldan uyarılarak serbest bırakıldı. Hala konuşmalarına devam edince mahkemeye sevk edildi ancak ceza almadan yine serbest bırakıldı. En büyük arzusu İzmir’e gitmekti bu yüzden İzmir’e tayinini istedi ancak başaramadı. İzmir’e gidemeyince, Edirne’de de faaliyetlerini sürdüremeyeceğinden dolayı Kırklareli’ne tayinini istedi. Edirne’deki faaliyetlerini Kırklareli’nde sürdürdü. En büyük arzusu olan İzmir tayini ise Mart 1966’da gerçekleşti.
Türkiye Komünizmle Mücadele Derneğinin son dönemlerdeki fahri başkanlığını askeri darbenin lideri Cemal Gürsel yapmaktaydı. Ancak 16 Temmuz 1965 tarihinde Türkiye İşçi Partisinin düzenlediği Bursa mitinginde yapılan saldırıdan sonra başkanlıktan ayrıldı. Bu tarihten itibaren başkanlığına İhsan Egemen Darendelioğlu’nun geçmesiyle dernek faaliyetleri yaygınlaştı. Bu tarihlerde 27 olan şube sayısı kısa sürede 110’a çıktı. Derneğin bir alt grubu olarak kurulan gençlik örgütüne Milli Türk Talebe Birliği adı verilmişti. Birliğin genç ve sağcı üyeleri sahada yani sokaklarda, meydanlarda aktif görev yapmaktaydı. Görevleri karşıt fikirlere saldırmak, halkı kışkırtmak ve olay çıkartarak anarşi yaratmaktı.
Kasım Gülek 1967 yılında yapılan Genel Sekreterlik seçimlerinde rakibi olan Bülent Ecevit’e kaybedince CHP’den istifa ederek ayrıldı. Artık Kasım Gülek için yeni bir dönem başlıyordu. 1968 yılında NATO Parlamenter Asamblesi Başkanlığına seçildi. Bu görevi sırasında Vatikan’a giderek Papa 6. Paul’u ziyaret etti. Bu yöntem CIA’in yöntemiydi. Yıllar önce Opus Dei, Papa’nın rızasını almış ve onu yeryüzündeki her şeyden üstün tutmuştu. Daha sonra Moon Tarikatı lideri Sun Myung Moon da Papa’nın onayını almıştı. Şimdi sıra Kasım Gülek’teydi. Yıllar sonra da bu yola Fethullah Gülen gelecekti. Papa 6. Paul ile yaklaşık 1,5 saat görüşen Gülek, Türkiye’ye döndükten sonra Tarsus’ta (Aziz Paulus’un doğduğu kent) Saint Paul Cemiyetinin kurulmasını gerçekleştirdi. Amaç her zamanki gibi “Dinler arası Diyalog” olarak geçiyordu. Yine her zaman olduğu gibi Papa, Kasım Gülek’e diyalog çalışmasından dolayı Nişan verecekti ancak ömrü yetmeyince nişan, kızı Tayyibe Gülek’e verildi.
İzmir’in ABD ve CIA için ayrı bir önemi vardı. NATO’nun Müttefik Kara Komutanlığı İzmir Buca’daydı. O güne kadar yalnızca camilerde vaaz veren Fathullah Gülen, İzmir’de ilk kez Opus Dei’de ya da Moon tarikatında olduğu gibi gençlere yönelmişti. 1968 yılında oluşturmak istediği Gençlik Kampı için ihtiyacı olan parayı kendisine inanan müritleri tüccarlardan topladığı 3000 liralık senetlerle sağladı. Bu senetleri kırdırarak nakde çevirip ilk kampını oluşturmayı başardı. Kamplarda gençlere yaptığı öğretilerde din dersi vermiyordu. Gençleri komünizme karşı savaşacak duruma getirmeye çalışmaktaydı. Yani amacı İslam’a hizmet değil CIA’e hizmetti.
İzmir Kestanepazarı’ndaki faaliyetlerine bölgede bulunan İmam Hatip Lisesi ve Yüksek İslam Enstitüsü öğrencilerini de dahil etti. Ayrıca Milli Türk Talebe Birliği ile de doğrudan ilişki kurmaktaydı. Bu süre içinde İzmir’de kendisine yakın hissettiği öğrencileri ile “Diriliş Derneği” isimli bir dernek kurup, çalışmalar yaptı. Ancak dernek çalışmaları istediği gibi ilerlemeyince İzmir’de yeni hücre evler (Buca, Bornova, Hatay semtlerinde) oluşturup buralara yoğunlaşarak faaliyetlerini hücre evlerde sürdürdü. Fethullah Gülen’in Mason Locası ile ilişkileri ilk kez 1969 yılında başladı. Bu dönemde yaptığı çalışmalar karşısında Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Locası tarafından Taltif Madalyası ile ödüllendirildi.
2,5 senelik çalışmalarından sonra Fethullah Gülen İzmir’deki resmi memur olarak devam ettirdiği çalışmalarını bırakmıştı. Ancak CIA adına yaptığı çalışmalarına devam ediyordu. 1971 yılında gerçekleşen 12 Mart muhtırası sonrasında hakkında tutuklama kararı çıkarılan Gülen hapse atıldı.
Uyarı : Bu makale çektiğim bir videoda anlatıklarımın metine dökülmüş halidir. Dilerseniz videoyu Youtube kanalımdan izleyebilirsiniz.
Uzakdoğu film ve dizilerinde elindeki yelpaze ile düşmanlarını öldüren, sağa
sola kan püskürten karakterler görmüşsünüzdür. Hatta çocukluğumuzda başından
kalkmadığımız meşhur oyun Mortal Kombat da yelpazesi ile kasaplık yapan, çok
saygıdeğer, heykeli dikilesi, tapınılası, Kitana adlı bir kadın karakter
vardır. Hem filmlerde hem de oyunlarda yelpaze kullanan savaşçıları
gördüğümüzde genelde "hahahaha yelpaze ne lan, yelpaze ile adam mı öldürülür"
diye alay etmişizdir.
Peki bu olayın kökeni ne, yani neden insanlar elde yelpaze ile dövüşen
karakterler yarattı? Gerçeklik payı var mı?
Şimdi işin o kısmına geleyim. Özellikle Japon kültürünü merak edenler,
toplayın bakayım yamacıma :)
Temeli sağlam atabilmek adına konuya Samuraylardan gireyim.
Samuraylar kılıç, yay ve mızrak dışında birçok silah kullanıyorlardı. Bu
silahlar kılıçların taşınmasına izin verilmeyen yerlerde, kılıç kullanımının
uygun olmadığı durumlarda veya mecbur kalınca nefsi müdafaa amacıyla
kullanılırdı. İşte yelpazeye karşımıza tam da burada çıkar. Özünde bir silah
olmasa bile zamanla silaha evrilmiş eşyalardan biri Japonların katlanır
yelpazesi Sensu'dur.
Yelpaze Japonya'da özellikle Samuraylar ve sosyal hiyerarşide savaşçı
sınıfına bağlı kabul edilen Chonin yani "kasabalılar" (町人) arasında yaygın
görülen bir moda aksesuarıydı.
Katlanabilir yelpazeler Japonya'da icat edilmiş ve 6.yy'ın başlarında Japon
aristokratlar tarafından kullanılmıştı. Bu katlanan yelpazeler yani
Sensu'lar sıcak ve nemli havalarda ferahlamak için kullanılan pratik birer
nesne olsalar da lüks bir eşya olarak kabul edildiğinden yalnızca
aristokratlar, zengin tüccarlar ve Samuraylar satın alıp kullanabilirdi.
Yani o zamanlar bu yelpazeler bir statü sembolüydü.
Sensu adlı yelpazenin en eski hali Hinoki yelpazesiydi. Japonlar bunları
uzun, ince Hinoki ağaçlarından yapıyorlardı. Tabi yıllar sonra katlanır
yelpazeler gelişerek daha zarif hale geldi. Zanaatkarlar bu yelpazeleri
gümüş ve altın folyo ile süslemeye, üzerlerine boya serpmeye başladı.
Şiirler, resimler ve dini yazılarla süslenen yelpazeler dönemin unutulmaz ve
değerli hediyelerinden olmuştu. O dönemi düşününce gerçekten de harika bir
hediye. Şuan bile biri bana kültürel motifli bir yelpaze hediye etse mutlu
olabilirim sanırım :)
7.yy'da Sensu adlı yelpazeler, saray görgü krallarının önemli unsurları
haline geldi. Samurayların, özellikle yüksek rütbeli olanların Sensu'yu
nasıl taşıyacaklarını ve tutacaklarını bilmeleri gerekiyordu. Yani öyle
kafalarına göre "canım öyle istedi, kuşağımın köşesine tutturdum"
diyemezlerdi. Ayrıca yelpazelerini toplantılara katılırken yanlarında
getiriyorlardı.
13.yy'da Japonlar Çin'e katlanır yelpaze ihraç etmeye başlayınca bu moda
akımı Avrupa'ya ulaşmış oldu. Fransa'nın Bourbon (okuşunu: buubun)
hanedanının saray mensupları bile o zamanlar Kyo Sensu'yu çok değerli bir
eşya olarak görüyorlardı.
14.yy'da Kyoto şehrinin zanaatkarları müzikal drama, klasik Japon dansı ve
çay merasimi tarzında daha sanatsal yelpazeler yapmaya başlayınca yelpaze
akımı daha da büyüyüp hızla dünyaya yayılmıştı.
PEKİ JAPON ERKEKLER YELPAZE KULLANMAYA NASIL BAŞLAMIŞTI ?
Japon kadınlar kaba ifadeleri gizlemek için Sensu yelpazesi kullanırdı. Bunu
bir flört aracı olarak da kullanıyorlardı. Osmanlıda mendili flört aracı
olarak kullanan kadınlar gibi :)
Sosyal yönden kötü, iğrenç, saldırgan kabul edilen davranışları gizlemek
için de yelpaze kullanıyorlardı. Diğer yandan yiyecekleri çiğnerken veya
gülerken ağzı kapamak için de kullanılıyordu çünkü bunlar hoş karşılanmayan
durumlardı.
Diğer yandan Japon erkekler yelpazelerini ellerinde veya kuşaklarında takılı
olarak taşıyorlardı. Tören kıyafeti giyerken kuşaklarına tutturuyorlardı.
Katlanır yelpaze özellikle resmi etkinlikler sırasında öne çıkıyordu. Hatta
Edo döneminde yelpazesi bulunmayan bir hizmetli bile eksik görülüyor, Daisho
taşımayan samuraylara benzetiliyordu.
Daisho nedir derseniz, Samurayların taşıdığı, birine katana, diğerine
Vakizaşi denen iki samuray kılıcına verilen isimdir. Bir kişinin gerçek bir
Samuray olduğunun işareti bunları taşıyor olmasıydı.
Peki katlanır yelpaze gibi zarif ve lüks bir eşya nasıl oldu da ölümcül bir
silah olabildi?
Samurayların çift kılıçlarına ek olarak kendilerini savunması için farklı
silahlar taşımasını gerektiren durumlar oluyordu. Japon tarihinde büyük
yeri olan Sensu yelpazelerinin birkaç değişiklik ile uygun birer silaha
dönüşebileceği düşünülmüştü.
İşte burada karşımıza Japon savaş yelpazesi Tessen çıkar. Feodal
Japonya'da zararsız, sıradan bir aksesuar gibi taşınan eşyalardandı.
Yani aslında gizli bir silahtı. Demirden yapılıyordu. Zaten "Tessen"
kelime anlamı olarak "demir yelpaze" demek.
Samuraylar silahsız oldukları durumlarda demirden yapılan Tessen
yelpazelerini taşımaya başlamışlardı.
Silahsız kalmalarının birkaç nedeni vardı. Örneğin bir üstleri ile
tanışırken, ev işi yaparken veya kendilerine ayırdıkları boş zamanlarında
Samuray kılıçlarını üzerlerinde taşımazlardı. Başkalarının evine ziyarete
gittiklerinde de çift kılıçlarını girişteki görevliye teslim ederlerdi.
İşte Samuraylar bu gibi durumlardan dolayı ortaya çıkabilecek tehlikelere
karşı kendilerini korumak için Tessen taşıyorlardı. Aksi halde, üzerinde
hiçbir silah olmasa, öldürmek isteyen biri elinde bıçak veya kılıçla
üzerine doğru koşsa hiçbir şansı kalmazdı.
Katlanamayan, düz bir Tessen'in kapalı bir yelpaze gibi görünmesi
sağlanıyor, sert ağaçtan yapılıyor ya da demirden dövülüyordu. Sadece
dayanıklı değil aynı zamanda üretimi de ucuzdu. Birçok kişi katlanamayan,
kapalı haldeki yelpaze gibi görünen Tessen'i katlanabilen varyantından daha
etkili bir savaş aleti olarak görmüştü. Bir saldırı olduğunda ellerine alıp
bıçak gibi kullanabiliyor, rakiplerine saplayabiliyorlardı.
Bu katlanamayan Tessenler Samuray ve Yakuzalar gibi birçok sınıf arasında
popüler olmuştu. Küçük, katlanabilir veya düz Tessen yaygın kullanılan bir
savunma silahı haline gelmişken katlanabilir büyük Tessen otoritenin simgesi
olmuştu.
Tessen adlı yelpaze silahların kullanımı yaygınlaşınca buna özel bir dövüş
sanatı bile gelişmişti : Tessen-jutsu.
Tessen-jutsu, klasik Japon silah sanatlarının bir parçası olarak kabul
edilse de esas olarak kendini koruma amaçlıydı. Bu yüzden teknikler
saldırıdan ziyade kendini korumaya odaklıydı. Tekniklerin çoğu yaralanma ve
ölüme neden olmak yerine rakibini dizginleme amacıyla tasarlanmıştı.
Yüksek rütbeli samuray ve generaller demir yelpazeleri işaret ve emir vermek
için kullanıyor, Tessen-jutsu'yu çok yönlü bir dövüş sanatı olarak
görüyorlardı. Onlar için Tessen-jutsu kullanmak kılıçlarla duello yapmaktan
daha merhametliydi.
Belki küçümseyenler olabilir ama bu demir yelpazeleri kullanarak daha
ölümcül silahlara, kılıçlara karşı mücadele edip kazanılan çok fazla düello
vardı. Aynı zamanda Japon kayıtlarında Tessen'den kaynaklanan darbe ile
ölenlerin olduğu listeler de mevcut.
Demem o ki, televizyon, oyun veya dergilerde iç yüzünü, tarihini, nedenini
asla bilmediğimiz şeyleri görünce gülüyor veya alay ediyoruz ama iç yüzünü
öğrendiğinde bir çoğu "hmmmm" dedirtiyor.
İşte dostlar, yelpazeli savaş ve dövüş sahnelerinin hikayesi böyle.
Sağlıcakla kalın.
KAYNAKLAR
Cunningham, D. Samurai Weapons: Tools of The Warrior.
Cunningham, D. Secret Weapons of Jujutsu
Genbuken Tokyo Shibu and Tosen (Roy) Ron. 2018. Tessen Sensu.
●►Patreon'dan Üye Olarak Destek Olmak İçin: PATREON ●►Youtube 'Katıl': KATIL
Geçtiğimiz hafta bir Mardin gezisindeydim. Uzun süreden beri filmlerde
izlediğimiz Mardin’in dar sokaklarını, ağaçsız, yeşil yoksunu topraklarını fakat
bunun yanında milattan önceki dönemlerden bu yana yaşanan tarihini gözlerimle
görmek istedim.
Mardin diye gittiğimiz topraklarda elbette ki
Dara’yı, Nisibis’i (Nusaybin), Midyat’ı görmemek olmazdı. Süryanileri,
Ezidileri, tanımamak olmazdı. Sasanileri, Romalıları hatırlamamak olmazdı. Ve
tabii ki Selçukluların ünlü komutanlarından, Alp Arslan’ın gazilerinden Artuk
Gazi’nin kurduğu devleti de hatırlamamak olmazdı.
Sırasıyla tüm
konulara değinmek istiyorum ancak geçmişte de yazdığım iki konuyu burada
birleştirerek yeniden anlatmak istedim.
Bildiğiniz üzere Mardin’in
doğusundan toprak yüzüne çıkan Dicle nehrinin suları ile Urfa’nın batısından
ovaya inerek Basra’ya doğru yol alan Fırat nehirlerinin arasında kalan
topraklara Yunanlılar Mezopotamya yani “İki Nehir Arası” demişlerdi. Bu
topraklar o kadar verimliydi ki birçok dünya insanı akın akın buralara yerleşip
bir uygarlık oluşturdular. Onlar kendilerine başka isimler verse de (Kengerler)
dünya onları Sümerler olarak tanımıştı. İlk sulu tarımı, ilk sanayi üretimini,
ilk yazıyı, ilk kanunları, ilk şehir devletlerini onlar bulmuşlardı. Hatta ilk
tanrıları da onlar yarattılar.
Mezopotamya işte bu bereketli
toprakların kuzeyinde, Yunanlıların Anatolia dedikleri Türkçesi “Küçük Asya”
olan toprakların güneyinden itibaren başlıyordu. Bu topraklarda bulunan Nisbis
ise kendi döneminin ticaret ve finans merkezi olarak kabul edilmişti. Kral
Süleyman döneminde kuzeyde toplanan vergiler Nisbis’de toplanıyordu. Roma
imparatorluğu döneminde ise güneyde toplanan vergilerin saklandığı yerdi Nisbis
idi. Nisbis aslında Arapların Diyar-ı Rabbia dedikleri eyaletin başkentiydi.
Diğer eyaletler Diyar-ı Muta ve Diyar-ı Bekir’di. Nisbis’e daha önceleri
Nabulah, Naşipina dedikleri gibi sonraları Sibeyn adını verdiler. En sonunda da
bildiğiniz gibi Nusaybin oldu.
Bu kadar önemli olan kent, Romalıların
elindeyken İran topraklarının hâkimi Sasani İmparatoru Şapur kenti ele geçirmek
istedi. Büyük bir ordu ile Nisbis’in üzerine yürüdü. Kentin surlarının önüne
geldiğinde teslim olmalarını istedi ama olmayacaklarından emindi. Her kralın,
ordu komutanının yapacağı gibi kente su taşıyan ırmakları zehirleyerek kent
halkını susuz bıraktı fakat bunda da başarılı olamadı. Çaresizce uzun yıllar
sürecek kuşatmanın ilk startını vermek amacıyla o dönemlerde Romalıların Hermes,
Sasanilerin Mitonya çayı dedikleri akarsuyun akış yönünü değiştirip önüne baraj
kurarak sularını biriktirmeye çalıştılar. Romalılar ise bu süre zarfında gelecek
için hazırlıklarını sürdürüyorlardı. Bölgenin Hristiyanlık konusunda önemli
metropolitlerinden olan Mor Yakup, manastırın öğrencilerini toplayarak kalenin
iç kısmına ikinci bir sur örüyordu. Birkaç yıl sonra Sasani imparatoru biriken
baraj sularını serbest bırakınca Nisbis’in kale duvarları yerle bir oldu. Ancak
hemen arkasında yeni yapılmış olan surları görünce hayal kırıklığına uğradı.
Şapur
yine de Nisibis’i alma arzusundan hiçbir şey kaybetmemişti. Danışmanlarını
toplayarak ne yapabilecekleri konusunda tartışıp konuştular. Alınan ortak karara
göre İran’a gönderdikleri emirle binlerce küp dolusu zehirli çıyan, akrep ve
yılan geldi. Bu küpler mancınıklarla kale surları içine atılınca Nisbis halkı bu
kadar çok miktardaki zehirli hayvanla mücadele edemeden teslim olmak zorunda
kaldılar. Nisbis savaşı dünyadaki ilk yapılan biyolojik savaş olarak tarihe
geçti.
Savaşı kaybeden Roma İmparatoru Anastosius, 30 kilometre geri
çekilerek eski bir yerleşim yeri olan Dara’da yeniden bir kent inşa etmeye
başladı. Dara bir zamanlar Büyük İskender’e yenilerek kaybeden Pers Kralı Darius
adına kurulmuş eski bir kentti. Yeniden kurulurken bir ordu kent olarak
tasarlanan şehir, kaybedilen Nisbis’in hemen yakınında Sasaniler için yeni bir
sınır kenti olarak tasarlanmıştı. Kenti kuran İmparatorun adı verilerek buraya
Anastosiopolis denildi. Yeni kurulan kent 4 km uzunluğundaki surlar ve
üzerindeki 28 adet kuleden oluşuyordu. İmparator bir süre sonra ölünce
Anastosiopolis kenti yeni imparator Justiniaus’un yönetimine kaldı.
VI.
Yüzyılda Sasanilerin başında bulunan Kavad Anastasiapolis’i ele geçirmek için
çalışmalara başladı. Romalılarla yaptığı meydan savaşlarını kaybedince 18000
kişilik süvari, 23000 kişilik piyade ve 120000 kişilik köylüden oluşan bir ordu
ile kenti kuşatmaya karar verdi. Kuşatma sırasında yine her zamanki gibi kente
giden suların zehirlenmesi ile başladı. Ancak kent sakinleri buna
hazırlıklıydılar. Bugün Aytepe olarak bilinen 7 km uzaklıktaki bir su
kaynağından 20 cm genişliğinde 1,5 mt derinliğindeki kanallarla kente gelen
suları damıtarak bekletip zor günlerde su ihtiyaçlarını uzun süre
karşılayabiliyorlardı. Bu yüzden zehirlenmiş sudan etkilenmediler. Kavad’ın
askerleri bir süre surların dibini kazarak yıkmayı deneseler de bunda da
başarılı olamadılar. Sonunda Kavad da atası Şapur gibi danışmanları ile çözüm
yolu bulmaya çalıştı. Yapılan toplantılardan sonra alınan kararlara istinaden
büyük mancınıklarla binlerce zeytinyağı fıçısı kentin surları duvarlarında
patlatıldı. Zeytin yağla yıkanmış surların üzerine bu kez ateş atılarak yağlar
yakıldı. Surlar yanan zeytinyağlarla alev altında iken yeniden atılan zeytinyağı
fıçıları kalker kayalardan yapılmış surların ateş altında kirece dönüşmesini
sağladı. Henüz surlar soğumadan bu kez sirke fıçıları surların üzerine atılınca
kirece dönüşmüş duvarlar sirkenin etkisi ile yerle bir oldu. Surların yıkılması
ile savunmasız kalan Anastasiopolis Kavad’ın askerleri tarafından ele geçirildi.
Hızını alamayan Kavad Urfa’ya kadar olan Roma topraklarını da ele geçirmişti.
Böylece Mezopotamya’nın kuzeyi tamamen Sasanilerin eline geçmişti. Dara savaşı
da dünyada yapılan ilk kimya savaşıydı.
NOT: Günümüzde Nisbis ve Dara
antik kentlerinden çok fazla kalıntı yok. Dara'da eski antik kentin henüz %10
kadarı gün yüzüne çıkmış durumda o da Necropol kısmı.
ORHAN GAZİ’NİN EŞLERİ NİLÜFER (HOLOFİRA) HATUN, ASPORÇA HATUN, THEODORA HATUN
Holofira ile Orhan Gazi’nin karşılaşması aslında tesadüfen gelişen bir durumdu. Osman Gazi’ye Bilecik Tekfurunun oğlu ile Holofira’nın düğünü için tuzak amaçlı bir davet gelmişti. Birleşen Tekfurlar bu düğüne davet ettikleri Osman Gazi’yi eğlence sırasında öldürmeyi planlamışlardı. Haberi alan Osman Gazi bir oyun hazırlayarak önceden hazırlık yapmaları amacıyla kaleye kadın kılığındaki Alpleri gönderdi. Kaleyi ele geçirdikten sonra düğüne baskın yapmıştı. Tekfurun planladığı düğünün baskından dolayı gerçekleşememesi üzerine Osman Gazi gelin adayı Holofira’yı oğluna alarak onları evlendirdi.
Holofira için her ne kadar Yarhisar Tekfurunun kız denilse de bu iddia Aşıkpaşazade’den kaynaklanmaktadır. Oysa Bizans tarihçileri tarafında böyle bir bilgi yoktur. Bu durumda Holofira muhtemelen İznikli soylu bir aileden geldiği daha gerçekçi olabilir. Çünkü hayatı boyunca sürekli İznik’te yaşamayı tercih etmişti. Bu isteğinin kökeninde İznik’in Hristiyanlar için bir kutsallığı olmasından kaynaklanıyordu. Hristiyanlık İznik’ten dünyaya açılmıştı ve İznik’te ikinci Ayasofya Kilisesi bulunmaktaydı. Yani İznik aslında Hristiyanlık için Kudüs gibi kutsal bir yerdi o tarihte. Bu yüzden Müslüman olmuş olsa bile Hristiyanlığından hiçbir zaman vazgeçmemiş olduğu apaçıktır. Tekfur kızı olmamasına rağmen soyluluğunda da şüphe yoktur. Çünkü eğer soylu olmasaydı bir Tekfur oğlu onunla evlenmek istemezdi.
Holofira Orhan Gazi ile evlendikten sonra ismini Nilüfer (Ülüfer) olarak değiştirdiler. Nilüfer hem Holofira adıyla benzeşme yapıyordu hem de Türkçede çiçek adı olarak geçiyordu. Ancak İbn-i Batuta’nın aktardığı bilgiye göre İznik’te Nilüfer hatun ile tanıştığında kendisini Beylûn Hatun olarak tanıttığını söyler. Üstelik Orhan Gazi’nin hem ilk hem de baş hatunudur.
Holofira bir Bizanslı yani Rum idi. Ondan olan oğlu I. Murat ve sonrakiler de padişah olduğundan dolayı Osmanlı’nın devam eden soyu Türk ve Rum genleri ile devam edecekti.
Orhan Gazi’nin ikinci eşi ise Asporça Hatun idi. Asporça hatun da Bizanslı yani Rum olup Bizans İmparatoru III. Andronikos‘un kızıydı. Orhan Gazi’nin Asporça Hatundan İbrahim adında bir oğlu ve Fatma ile Selçuk adında iki kızı olmuştu.
Orhan Gazi’nin son eşi ise yine Bizans imparatorunun kızı Theodora Kantakuzini idi. Theodora, Bizans İmparatoru VI. Ioannis’in Cermen asıllı eşi olan Kraliçe İrini Asanina’dan olma kızıydı. VI. İoannis Bizans iç savaşı sırasında Orhan Gazi’nin desteğini almak için ona kızını verdi. Düğünden sonra Orhan Gazi kendi otağına döndü İmparator, kızı Theodora, Orhan Gazi’nin oğullarını ve akrabalarını alıp Konstantinopolis’e Kraliçeyi ziyaret etmeleri için götürdü. Dönüşte hediyelerle uğurladılar. Theodora evlendikten sonra diğerleri gibi devşirilmedi. Hristiyan olarak kalan tek Osmanlı geliniydi. Üstelik evliliği süresince bulunduğu her ortamda Hristiyanları desteklemişti.
Orhan Gazi’nin oğlu Şehzade Halil (Korsanlarca kaçırılan Şehzade) Theodora’dan olmuştu. Şehzade Halil evlilik çağına geldiğinde teyzesinin kızı (Theodora’nın kızkardeşi Eleni Kantakuzini’nin kızı) ile evlendi. Theodora evliliği boyunca Orhan Gazi ile beraber yaşadı. Ancak Orhan Gazi’nin vefatı sonrasında Konstantinopolis’e döndü. Bir süre IV. Andonikos Theodora’yı Galata’da hapsetti.
Azerbaycan’ın surlarla çevrili başkenti Bakü neredeyse 20.yüzyıla kadar
kanlı bir kargaşa içindeydi. Surlarla çevrili deyince şaşırmayın, çünkü Surlu
Şehir (İçerişehir), Bakü’nün en eski kısmıdır. M.S. 12. yüzyıla kadar uzanan
şehir birçok rejim değişikliğinden ve birkaç istiladan kurtulmayı
başarmıştır.
Şehrin çevresine sürekli olarak takviye yerler
yapılıyordu çünkü sürekli saldırıya maruz kalıyorlardı. 10.yy’dan önce Hazarlar
tarafından defalarca saldırıya uğramışlardı. 10.yy’dan itibaren Ruslar Bakü’ye
baskınlar düzenlemeye başladı. I. Şirvanşah Bakü limanında büyük bir donanma
inşa ettirip 1170’de büyük bir Rus saldırısını püskürtünce bu dönem sona ermiş
oldu.
1191’de Şamahı şehrinde büyük bir deprem olunca Şirvanşah’ın
sarayı Bakü’ye taşındı. Şirvanşah geçmişte komşularının onlara düzenlediği
saldırılardan habersiz değildi. Bu yüzden şehri güçlendirmek ve darphane inşa
ettirmek için çalışma başlattı. Ölümünden sonra, 12-14. yüzyıllar arasında Bakü
surlarında büyük bir artış olmuştu.
14.yüzyıl bu şehrin en iyi
dönemiydi denebilir. Çünkü şehrin sorumlusu olan Muhammed Olcaytu ağır vergileri
indirmiş, böylece büyüme başlamış ve refah artmıştı. Şehir kısa süre sonra bir
ticaret limanı haline geldi, öyle ki Marco Polo'nun kayıtlarında yazanların Bakü’deki petrol-yağ zenginliği hakkında olduğu düşünülür:
"Gürcistan sınırına yakın bir yerde, o kadar bol miktarda yağ fışkıran bir kaynak var ki yüz gemi oraya aynı anda yüklenebilir. Bu yağın yenmesi iyi değil; ancak yakmaya ve kaşıntı veya kabuktan etkilenen deve ve erkeklere merhem olarak faydalıdır. Erkekler bu yağı almak için uzun bir mesafeden geliyorlar ve tüm mahallelerde bundan başka petrol yakılmıyor."
Altın Orda Devleti, Moskova Prensliği ve
Avrupa ülkeleriyle ticaret yapılıyordu. Ani bir büyüme gösteren şehir kısa süre
sonra kendi başarısının kurbanı haline geldi. Çünkü Hazar Denizi’ndeki
zenginliği ve stratejik konumuyla ünlü olan şehir Safevi Devletinin kurucusu ve
ilk lideri olan Şah İsmail’in (1. İsmail) dikkatini çekmişti. 1501’de şehri
kuşattı. Bakü halkı direndi çünkü şehri geliştirmek için 200 yıldan fazla zaman
harcamışlar ve güçlü duvarlar inşa etmişlerdi. Bu duvarların onları koruyacağına
inanıyorlardı; ki pek öyle olmadı. İsmail adamlarına surları yıkma emri
verdikten kısa bir süre sonra şehrin savunması düştü. Halk İsmail’in adamları
tarafından kılıçtan geçirildi.
İsmail belli şartlar eşliğinde ve
Safevi yönetimi altında Şirvanşahların Bakü’de kalmasına izin vermişti fakat
halefi 1. Tahmasb onları iktidardan kalıcı olarak uzaklaştırmıştı. Şirvan Evi
etkili bir şekilde yok edildi, zaten daha sonra tekrar da kurulamadı. Şirvanşah
9-16. yy aralığında Şirvan hükümdarları için kullanılan bir unvandı. [Barthold,
W., C.E. Bosworth "Shirwan Shah, Sharwan Shah]
RUSYA VE İRAN’IN BAKÜ İÇİN SAVAŞMASI
Rus İmparatorluğu ile İran (Kaçarlar) arasında 1813’de imzalanan Gülistan
Antlaşması ile Bakü resmi olarak Rusya yönetimine geçmişti. O zamana kadar şehir
çeşitli İran hanedanlıklarının egemenliği altında kalmıştı. Bu Bakü halkına en
büyük zararı getirmişti çünkü Bakü’deki kontrollerini sürekli olarak
kaybediyorlardı, barışçıl bir dönem değildi. Bu yüzden Bakü’nün nüfusu uzun bir
süre 5.000’in üzerine çıkma şansına sahip olamamıştı. Sürekli meydana gelen
savaşlar yüzünden bir zamanlar oldukça hareketli olan ekonomi büyük zarar
görmüştü.
1578-1590 Osmanlı-Safevi Savaşı sırasında Bakü Osmanlı’nın
eline geçmişti; ki kısa bir süre sonra, 1607’de tekrar Safevi Devleti’nin
kontrolüne geçti. 1722’de Safeviler İran’a geri dönünce Rus İmparatorluğunun
başındaki Büyük Petro fırsat bu fırsat diyerek Bakü’yü işgal etti. Safeviler
zaten kargaşa içindeydiler, bu yüzden Bakü’yü Ruslara bıraktılar. Fakat bu kısa
süreli bir zafer olmuştu. Çünkü hemen 3 yıl sonra, 1725’te Rus hükümdarı Büyük
Petro ölmüş, Rusya’da karışıklıklar başlamıştı. Böylece 1735’te imzalanan Gence
Antlaşması ile Rusya Bakü de dahil olmak üzere aldığı her bölgeyi onlara geri
vermeyi kabul etti. [Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, çev. Bilge Umar, İnkılap
Kitapevi, İstanbul, 1998, s. 32.]
Yine de Bakü sevdaları bitmemişti.
Bu sefer Rusya, Kırım’ı Rus topraklarına katmasıyla tanınan II. Katerina emrinde
1796’da 13.000 kişilik ordu ile Bakü’ye saldırdı, kolayca ele geçirdi. Yine de
bu Bakü’nün tarihteki en kısa işgali olmuştu. Sadece 1 yıl sonra, Katerina’nın
oğlu I. Pavel Rusya’nın yeni imparatoru olmuştu. Rus-İran düşmanlığına son
verilmesini emredince Ruslar Bakü’yü geri vererek terk etmişlerdi.
Ne
yazık ki Bakü’deki kargaşa bitmiş değildi. Kısa bir süre sonra Rus İmparatorluğu
ve İran tekrar savaşmaya başladılar ve 1804-1813 Rus-İran savaşının sonucunda
imzalanan Gülistan Antlaşması ile Bakü Ruslara geri verildi. Birkaç yıl sonra,
1826-1828 yılları arasında tekrar Rus-İran savaşı patlak verdi. Kısa bir
süreliğine de olsa Bakü tekrar İran’ın eline geçti. Ancak bir kez daha Rusya’ya
yenildiler. Bu çok daha kötü bir sonuç doğurdu çünkü 1828’de imzalanan
Türkmençay Antlaşması ile Bakü’yü resmen Rusya’nın kalıcı parçası
yapmışlardı.
Rus hükümdarları şehrin surlarını onarmak ve genişletmek
için çalışmışlar yaptırmış, bu sırada surlara “artık burada kalıcıyız” mesajı
veren düzinelerce top yerleştirmişlerdi. Sürekli ortaya çıkan savaşlar sona
erince Bakü halkı tekrar ticarete odaklandı, liman yeniden açıldı. Yani Bakü
tekrar işbaşı yaptı.
Surlu Şehir geliştikçe surlarınının dışında yeni
mahalleler inşa edildi. Bu sırada Bakü, İç Şehir ve Dış Şehir olarak ikiye
ayrılıyordu. Surların içinde yaşayanlar kendilerini gerçek Bakü yerlileri olarak
görüyor, surların dışında yaşayanlara tepeden bakıyorlardı. Şehre para geldikçe
mimari de değişmeye başlamış, bir kısmının yerini Gotik ve Barok tarzındaki
Avrupa mimarisi almıştı.
PETROL
Bakü’de petrol keşfedilmesiyle şehrin büyümesi hız kazandı. Rus
yetkililer Bakü topraklarını özel yatırımcılara satmaya başladı. Bunlar arasında
Nobel Kardeşler ve Rothschild Ailesi gibi tanınmış isimler vardı. Bakü’nün
petrol dolu olduğu ortaya çıkmıştı. 18.yüzyıldan 20.yüzyıla kadar neredeyse
uluslararası olarak satın alınan petrolün yarısı buradan çıkarılıyordu. Petrol
parayı, para gelişim ve genişlemeyi getirdiği için surlarla çevrili şehir
büyüyemezken dış şehrin nüfusu oldukça hızlı artmıştı. Ancak bu refah ortamı
Bakü’de tekrar kan dökülmeyeceğinin garantisi değildi; hatta Bakü’nün en kanlı
dönemi yaklaşıyordu. Sovyetler Birliği yıkılana kadar defalarca kan akacaktı.
1905’te
Rus işçi sınıfı Çar’a ve soylulara karşı ayaklanınca (1905 Rus Devrimi) Rusya’da
siyasi huzursuzluk patlak vermişti. Bu sırada Bakü’de Ermeni ve Tatarlar
(Azerbaycan Türkleri) arasında şiddet olayları yaşandı ve iki taraftan da
binlerce insan hayatını yitirdi.
Bakü bir türlü nefes alamadı, 1.
Dünya Savaşı sırasında Almanların hedefi oldu. Almanya, müttefiklere petrol
tedarik etmekle sorumlu olan Bakü topraklarına girmek için Gürcistan’a asker
gönderdi. Karşı hamle olarak İngiltere bölgeye kendi askerlerini gönderdi.
1917’de
Bakü sokakları bu sefer Rus devrimi ile kana bulandı (1917 Şubat Devrimi). Rusya
İmparatorluğunun çöküşünün yarattığı iktidar boşluğu sırasında Bolşevik ve
Taşnaklar (Ermeniler) Bakü’yü ele geçirmeye çalıştı. Azerbaycan Türkleri şehri
korumak için dirense de gerçekleşen katliamlarda yaklaşık 13.000 kişi hayatını
kaybetti. Bunlar 1918 Mart Olayları adıyla bilinir.
Dökülen onca
kanın sonunda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. Fakat Cumhuriyetin bir
sorunu vardı. Ordu olmadan kendilerini savunamazlardı. Geçmişte yaşadıkları onca
işgal ortada iken bu oldukça önemli bir sorundu. Azerbaycan Osmanlı’dan yardım
isteyerek Bakü’ye yürüyüşe geçti. Böylece 1918 Bakü Muharebesi gerçekleşti.
Savaş kazanılmış, Bakü Azerbaycan’ın olmuştu.
Ama hasta adam denen
Osmanlı zaten zayıftı ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti savunmasız kalmıştı.
Diğer yandan Ruslar kaybettiklerini geri almaya can atıyorlardı. 28 Nisan
1920’de Bakü Kızıl Ordu tarafından işgal edilince Bolşevikler yeniden iktidara
geldi.
Sovyetler Birliği’nin ele geçirdiği Bakü tekrar
zenginleşmişti. Sovyet ülkeleri Bakü’nün petrolüne bağımlı olduğundan şehir
Sovyetlerin baş tacı olmuştu. Ruslar Bakü petrol sahalarına büyük yatırımlar
yaparken Bakü’nün çehresi büyük oranda değişti.
1991 yılında
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla Bakü ve Azerbaycan bağımsızlıklarını kazanmış
oldu.
